تأویل موصول حرفی و صله به مصدردر این نوشتار ابتدا چگونگی و مراحل تاویل به مصدر در دو موصول حرفی ان و انَّ و صله‌ی آن دو بیان شده و در سایر موصول‌های حرفی (ان مخففه، لو، کَی و ما) همچون طریقه مذکور در ان و انَّ عمل می‌شود و در پایان به نکاتی پیرامون تاویل به مصدر اشاره می‌شود. فهرست مندرجات۲ - تاویل به مصدر در ان مصدری ۲.۱ - مرحله اول ۲.۲ - مرحله دوم ۲.۳ - مرحله سوم ۲.۴ - مرحله چهارم ۳ - نکته ۴ - تاویل به مصدر در انَّ مصدری ۴.۱ - فعل و یا شبه فعل خبر واقع شوند ۴.۱.۱ - مرحله یک ۴.۱.۲ - مرحله دو ۴.۱.۳ - مرحله سه ۴.۱.۴ - مرحله چهار ۴.۲ - اسم جامد خبر واقع شود ۴.۳ - جارّ و مجرور و یا ظرف خبر واقع شوند ۵ - نکاتی پیرامون تاویل به مصدر ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - اهمیت موضوعچگونگی تاویل موصول حرفی و صله به مصدر از مجموعه مباحث موصول حرفی بوده که به جهت اهمیت و تفصیل آن به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرد، از این رو به خواننده‌ی محترم توصیه می‌شود جهت فهم مطالب این نوشتار و شناخت جایگاه و اهمیت عنوان آن به مدخل موصول حرفی و مطالب مذکور در آن مراجعه کند. در این نوشتار ابتدا چگونگی و مراحل تاویل به مصدر در دو موصول حرفی ان و انَّ و صله‌ی آن دو بیان شده و در سایر موصول‌های حرفی (ان مخففه، (چنانچه حرف مصدری انْ مخففه از ثقیله باشد، طریقه‌ی تاویل به مصدر در انْ و دو معمول آن همانند انّ است.) [۱]
ابن هشام انصاری، عبدالله بن یوسف، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۸ هـ ق، چاپ دوم، ج۱، ص۳۷.
لو، کَی و ما) همچون طریقه مذکور در ان و انَّ عمل می‌شود و در پایان به نکاتی پیرامون تاویل به مصدر اشاره می‌شود.۲ - تاویل به مصدر در ان مصدریتاویل ان مصدری و صله‌ی آن به مصدر، در چهار مرحله صورت می‌گیرد که در ادامه این مراحل در ضمن مثال «شاعَ ان تکثرَ الفواکهُ فی بلادنا» بیان می‌شود: ۲.۱ - مرحله اولدر این مرحله مصدر صریح فعل بعد از ان مصدری، جایگزین فعل مذکور می‌شود که در مثال یاد شده به جای فعل تکثرَ مصدر آن (کثرة) جایگزین می‌شود. ۲.۲ - مرحله دومدر مرحله‌ی بعد مصدر صریح مورد نظر مطابق با نیاز جمله اعراب داده می‌شود [۵]
قلایینی، مصطفی، جامع الدروس العربیة، مؤسسه مرتضویه، چاپ اول، ص۵۸۸.
که در مثال مورد نظر مصدر صریح (کثرة) با توجه به نیاز فعل شاع به فاعل، مرفوع می‌شود.۲.۳ - مرحله سومدر این مرحله فاعل فعل بعد از ان مصدری، بعد از مصدر صریح یاد شده ذکر می‌شود که در مثال، الفواکه فاعل بوده و بعد از مصدر صریح (کثرة) ذکر می‌شود. ۲.۴ - مرحله چهارمدر مرحله‌ی پایانی اسم بعد از مصدر صریح به عنوان مضاف‌الیه مجرور می‌شود که تقدیر نهایی مثال یاد شده «شاع کثرةُ الفواکهِ فی بلادنا» خواهد بود. ۳ - نکتهباید توجه داشت در صورتی که فاعل، ضمیر متصل مرفوعی باشد، معادل ضمیر مجروری آن بعد از مصدر صریح ذکر می‌شود؛ به عنوان مثال فاعل فعل اتَعلّم در عبارت «اریدُ ان اتَعَلَّمَ»، ضمیر مرفوعی مستتر انا بوده که در صورت تاویل به مصدر به صورت ضمیر مجروری یاء بعد از مصدر صریح (تعلّم) ذکر می‌شود.تقدیر عبارت «اریدُ تعلّمی» خواهد بود. ۴ - تاویل به مصدر در انَّ مصدریانَّ از حروف مشبهة بالفعل بوده و از نواسخ به شمار می‌رود. خبر انّ انواع مختلفی دارد که با توجه به نوع خبر، طریقه‌ی تاویل به مصدر در انَّ و دو معمول آن متفاوت است؛ در ادامه با لحاظ سه نوع خبر در انّ به طریقه‌ی تاویل به مصدر در هر یک اشاره می‌شود: ۴.۱ - فعل و یا شبه فعل خبر واقع شوندچنانچه خبر انَّ، فعل و یا شبه فعل باشد، تاویل انّ مصدری و دو معمول آن به مصدر، در چهار مرحله صورت می‌گیرد که در ادامه این مراحل در ضمن مثال «عرفتُ انَّ العسکرَ منصورٌ» (در این مثال خبر (منصور)، شبه فعل است.) بیان می‌شود: ۴.۱.۱ - مرحله یکدر این مرحله مصدر صریح خبر انّ جایگزین انّ و خبر آن می‌شود [۷]
ابن هشام انصاری، یوسف بن عبدالله، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۸ هـ ق، چاپ دوم، ج۱، ص۳۷.
که در مثال مورد نظر نَصر، مصدر صریح حاصل شده از خبر (منصور)، جایگزین انَّ و خبر آن می‌شود.۴.۱.۲ - مرحله دودر این مرحله مصدر صریح مورد نظر مطابق با نیاز جمله اعراب داده می‌شود [۱۰]
قلایینی، مصطفی، جامع الدروس العربیة، مؤسسه مرتضویه، چاپ اول، ص۵۸۸.
که در مثال مورد نظر مصدر صریح (نصر) با توجه به نیاز فعل عرفت به مفعول، منصوب می‌شود.۴.۱.۳ - مرحله سهدر این مرحله اسم انَّ بعد از مصدر صریح ذکر می‌شود [۱۱]
قلایینی، مصطفی، جامع الدروس العربیة، مؤسسه مرتضویه، چاپ اول، ص۵۸۸.
که در مثال، العسکر اسم انّ بوده و بعد از مصدر صریح (نصر) ذکر می‌شود.۴.۱.۴ - مرحله چهاردر مرحله‌ی پایانی اسم بعد از مصدر صریح به عنوان مضاف‌الیه مجرور می‌شود [۱۲]
مدرس افغانی، محمد علی، مکرّرات المدرس (شرح سیوطی)، قم، فخر دین، ۱۳۸۰ هـ ش، چاپ اول، ج۱، ص۱۱۸.
[۱۳]
خضری شافعی، محمد، حاشیة الخضری علی شرح ابن عقیل علی الفیة ابن مالک، لبنان، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۶ـ ۱۴۲۷ هـ، چاپ اول، ج۱، ص۱۳۰.
که تقدیر نهایی مثال یاد شده «عرفتُ نصرَ العسکر» خواهد بود.در مثال خرجتُ من المدرسة قبلَ انَّک تاتی، خبر انّ، فعل تاتی است که با طی مراحل یاد شده در تاویل به مصدر، تقدیر عبارت خرجتُ من المدرسة قبلَ اتیانِکَ خواهد بود. ۴.۲ - اسم جامد خبر واقع شوداگر خبر انَّ اسم جامد باشد، برای تاویل به مصدر می‌توان به یکی از دو روش ذیل عمل کرد: الف. به جای مصدر صریح، مصدر عامِ کَوْن به اسم انَّ اضافه شده و بقیه‌ی جمله بعد از آن ذکر می‌شود؛ [۱۴]
ابن هشام انصاری، عبدالله بن یوسف، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۸ ه ق، چاپ دوم، ج۱، ص۶۰.
[۱۵]
مدرس افغانی، محمد علی، مکرّرات المدرس (شرح سیوطی)، قم، فخر دین، ۱۳۸۰ هـ ش، چاپ اول، ج۱، ص۱۱۸.
به عنوان مثال اسد در عبارت «عرفتُ انّک اسدٌ» خبر انَّ و اسم جامد بوده که تقدیر عبارت در صورت تاویل به مصدر «عرفتُ کونَک اسداً» خواهد بود. همانطور که از مثال روشن می‌شود اسم جامد (اسد) در صورت تاویل به مصدر خبر کون واقع شده و منصوب است.ب. به آخر اسم جامد، یاء مشدد و تاء اضافه می‌شود (اضافه شدن یاء مشدد و تاء، مفید مصدر بودن است و اسم جامد را به منزله مصدر صریح قرار می‌دهد.) که بر این اساس تقدیر عبارت در مثال یاد شده در صورت تاویل به مصدر «عرفتُ اسدیّتَک» خواهد بود. [۱۸]
خضری شافعی، محمد، حاشیة الخضری علی شرح ابن عقیل علی الفیة ابن مالک، لبنان، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۶ـ ۱۴۲۷ هـ، چاپ اول، ج۱، ص۱۳۰.
۴.۳ - جارّ و مجرور و یا ظرف خبر واقع شوندچنانچه خبر انَّ ظرف و یا جارّ و مجرور باشد، مصدر عامّ استقرار یا وجود به اسم انَّ اضافه شده و بقیه‌ی جمله بعد از آن ذکر می‌شود؛ زیرا خبر انّ در حقیقت استقرّ یا مستقرّ محذوف است؛ [۲۱]
ابن هشام انصاری، عبدالله بن یوسف، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۸ ه ق، چاپ دوم، ج۱، ص۶۰.
به عنوان مثال فی البیت در عبارت «عرفتُ انّک فی البیت»، جارّ و مجرور و خبر انّ واقع شده که تقدیر عبارت در صورت تاویل به مصدر «عرفتُ استقرارَک فی البیت» خواهد بود.۵ - نکاتی پیرامون تاویل به مصدر۱. اگر در صله موصول حرفی، فعل جامد فاقد مصدر صریح باشد، در صورت تاویل به مصدر، مصدر صریح از معنای فعل جامد گرفته می‌شود، به عنوان مثال عسی در جمله‌ی «شاع ان عسی الکرب ان یزولَ»، فعل جامد فاقد مصدر بوده که برای تاویل به مصدر، مصدر صریح از معنای آن (الرجاء) گرفته می‌شود که تقدیر عبارت در صورت تاویل به مصدر «شاع رجاءُ زوالِ الکربِ» خواهد بود. ۲. باید توجه داشت در موارد تاویل به مصدر، چنانچه کلام منفی باشد، برای رساندن معنای نفی از واژه‌ای که مفید نفی باشد همچون عدم استفاده می‌شود؛ [۲۳]
مدرس افغانی، محمد علی، مکرّرات المدرس (شرح سیوطی)، قم، فخر دین، ۱۳۸۰ هـ ش، چاپ اول، ج۱، ص۱۱۸.
به عنوان مثال در عبارت عرفتُ ان لا تضربَ کلام منفی بوده که تقدیر عبارت در صورت تاویل به مصدر عرفتُ عدمَ ضربک خواهد بود.۳. چنانچه موصول حرفی، مای مصدری ظرفی باشد، در تاویل به مصدر قبل از مصدر صریح لفظ زمان، مدة، وقت و یا مانند آنها ذکر می‌شود؛ به عنوان مثال ما در آیه‌ی شریفه‌ی «حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبرَّ مَا دُمْتُمْ حُرُمًا»، «ما دام که محرم هستید، شکار صحرا برای شما حرام است». مای مصدری ظرفی بوده و تقدیر عبارت در صورت تاویل به مصدر «...مدةَ دوامِکم حرماً» خواهد بود. [۲۶]
صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، بیروت، دارالرشید مؤسسه الایمان، ۱۴۱۸ ه ق، چاپ چهارم، ج۷، ص۲۹.
۶ - پانویس۷ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تأویل موصول حرفی و صله به مصدر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۹/۲۸. |